روانشناسی هوش مصنوعی: آیا استفاده از AI توانایی ذهنی ما را کاهش می‌دهد؟

آیا تا به حال اصطلاح «ازش استفاده کن وگرنه از دستش می‌دهی» را شنیده‌ای؟

هیچ‌جا این ضرب‌المثل به‌اندازه‌ی مغز کاربرد ندارد. درست است که مغز عضله نیست، اما برای تیز و فعال ماندن همچنان به تمرین‌های عصبی نیاز دارد. چه بدانیم چه ندانیم، هر روز ذهن خود را ورزش می‌دهیم؛ هنگام قدم‌زدن، آشپزی، گفتگو با دوستان و حتی در محیط کار و مدرسه.

اما دنیای امروز تغییر کرده است.

در گذشته برای انجام هر کار، مجبور بودیم از همه‌ی توانایی‌های ذهنی خود استفاده کنیم. اما حالا بسیاری از ما به میان‌بُرها روی آورده‌ایم. به‌جای آنکه به هوش خود تکیه کنیم، از هوش مصنوعی کمک می‌گیریم تا بار ذهنی ما را به دوش بکشد. همین‌جا پای موضوع مهمی به میان می‌آید: روانشناسی هوش مصنوعی.

روانشناسی هوش مصنوعی و تأثیر آن بر مغز

آیا نگرانی‌ها درباره‌ی تأثیر هوش مصنوعی بر ذهن ما درست است؟
پژوهشی در MIT با ۵۴ شرکت‌کننده نشان داد که کسانی که از ChatGPT برای نوشتن مقاله استفاده کردند، کمترین درگیری مغزی را داشتند. حتی ۸۳ درصدشان چند دقیقه بعد هیچ چیزی از متن خود به یاد نمی‌آوردند. در طول زمان هم فعالیت مغزی آن‌ها کاهش یافت و به‌نوعی تنبل‌تر شدند.

این یافته‌ها با بررسی برنامه‌نویسان هم تأیید شد: آن‌ها با کمک هوش مصنوعی بهره‌ورتر شدند، اما مهارت‌های خلاقانه و تفکر انتقادی‌شان کاهش یافت. این همان جایی است که روانشناسی هوش مصنوعی اهمیت پیدا می‌کند؛ یعنی شناخت اثرات روانی و شناختی استفاده بیش‌ازحد از فناوری.

چگونه هوش مصنوعی را درست به‌کار بگیریم؟

اگر مراقب نباشیم، خودمان شبیه ربات می‌شویم. اما کنار گذاشتن کامل هوش مصنوعی هم ممکن نیست. طبق روانشناسی هوش مصنوعی، باید یاد بگیریم این ابزار را در نقش دستیار نگه داریم، نه رهبر. مثلاً به‌جای گرفتن پاسخ‌های خام، از ChatGPT بخواهیم توضیح دهد که چطور به نتیجه رسیده است.

راهکارهای روانشناسی هوش مصنوعی برای ذهن سالم

1. کاهش دسترسی مستقیم به چت‌بات‌ها: حذف آن‌ها از گوشی باعث می‌شود کمتر وسوسه شویم که کارهای ذهنی را به بات‌ها بسپاریم.
2. استفاده آگاهانه: هوش مصنوعی را برای بخش‌هایی به‌کار بگیریم که نیاز به تفکر انتقادی ندارند. این کار به ما فرصت می‌دهد مغزمان را ورزش دهیم.
3. یادگیری مهارت‌های تازه: روانشناسی هوش مصنوعی بر اهمیت لذت یادگیری تأکید دارد. مثلاً نواختن پیانو یا یادگیری زبان جدید، رضایتی عمیق ایجاد می‌کند که هیچ الگوریتمی نمی‌تواند جایگزین آن شود.

مخلص کلام: روانشناسی هوش مصنوعی و آینده ما

با یادگیری و تمرین ذهنی، قدرت بیشتری به دست می‌آوریم و انتخاب می‌کنیم که بر توانایی‌های خود تکیه کنیم. روانشناسی هوش مصنوعی به ما هشدار می‌دهد: استفاده افراطی از این فناوری می‌تواند توانایی‌های شناختی را کاهش دهد، ما را تنبل‌تر و حتی تنها‌تر کند. پس بهتر است هوش مصنوعی را به‌عنوان ابزار کمکی، نه جایگزین ذهن انسان به‌کار بگیریم.

منابع

• Kosmyna, Nataliya, Eugene Hauptmann, Ye Tong Yuan, Jessica Situ, Xian‑Hao Liao, Ashly Vivian Beresnitzky, Iris Braunstein & Pattie Maes. “Your Brain on ChatGPT: Accumulation of Cognitive Debt when Using an AI Assistant for Essay Writing Task.” arXiv (preprint), submitted June 10, 2025 (version v1). arXiv:2506.08872v1. arxiv.org/pdf/2506.08872v1
• Barshay, J. (2024, September 2). Kids who use ChatGPT as a study assistant do worse on tests. The Hechinger Report. hechingerreport.org/kids-chatgpt-worse-on-tests/