روانشناسی اعتیاد به موبایل و نوموفوبیا: چرا مدام گوشی‌مان را چک می‌کنیم؟
روانشناسی اعتیاد به موبایل (نوموفوبیا) به دنبال بررسی این پدیده‌ای است که روز به روز فراگیرتر می‌شود. میان پیامک‌ها، ایمیل‌ها، گزینه‌های متنوع شبکه‌های اجتماعی و سایر اپلیکیشن‌ها، گاهی احساس می‌کنیم همیشه آنلاینیم، همیشه متصل هستیم و مدام در حال بررسی اعلانات گوشی خود. در گذشته نگاه کردن به گوشی هنگام صرف شام یا هنگام تعامل با افراد در دنیای واقعی بی‌ادبانه محسوب می‌شد، اما این رفتار امروزه به‌طور فزاینده‌ای رایج شده است.
شکی نیست که فناوری و شبکه‌های اجتماعی زندگی ما را دگرگون کرده‌اند و منابع جدیدی از استرس وارد زندگی‌مان شده است. اما صرفاً زیاد نگاه کردن به گوشی هم می‌تواند استرس را تشدید کرده و فرایند آرامش را دشوارتر کند.
روانشناسی اعتیاد به موبایل در یک نگاه
استفاده از گوشی هوشمند بسیار فراگیر است و میزان استفاده از شبکه‌های اجتماعی به‌طور چشمگیری افزایش یافته است. نتیجه این روند، تمایل به بررسی مکرر گوشی است؛ آنقدر زیاد که اغلب بدون آگاهی انجامش می‌دهیم. متأسفانه این رفتار می‌تواند استرس‌زا باشد: از مشاجرات آنلاین گرفته تا احساس تنهایی و کاهش شادی. خبر خوب این است که می‌توان وابستگی به گوشی را کاهش داد—چه با یک «دیجیتال دیتاکس» (ترک موقت فضای دیجیتال) و چه با کم کردن استفاده. کلید اصلی، استفاده آگاهانه است.
آنچه نظرسنجی‌ها درباره استفاده ما از گوشی نشان می‌دهد
بیشتر ما گوشی هوشمند داریم
طبق نظرسنجی، ۷۴٪ آمریکایی‌ها صاحب گوشی هوشمند متصل به اینترنت هستند. همچنین ۵۵٪ تبلت دارند و حدود ۹ نفر از هر ۱۰ نفر یک رایانه شخصی دارند.
استفاده از شبکه‌های اجتماعی سر به فلک کشیده است
طبق آخرین آمار ایسپا (مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران) که در سال 1403 منتشر شد، آمار استفاده ایرانیان از شبکه های اجتماعی به شکل زیر است:
- اینستاگرام: 50 درصد
- تلگرام: 39/3 درصد
- واتس آپ: 33/3 درصد
- ایتا: 28/9 درصد
- روبیکا: 28/5
- بله: 9/7 درصد
«چک کردن مداوم» عادی شده است
طبق گزارش انجمن روانشناسان آمریکا، ۴۳٪ مردم این کشور اذعان کرده‌اند که مدام گوشی خود را چک می‌کنند. چیزی که زمانی فقط برای وقت‌گذرانی یا رسیدگی به فوریت‌ها بود، اکنون به رفتاری عادت‌گونه تبدیل شده است. طبق آماری که خبرگزاری ایسنا سال 1402 منتشر کرد، بیش از 30 درصد مردم بالای 6 ساعت در طول روز از گوشی همراه خود استفاده می کنند. این در حالی است که میزان گفت و گو در خانواده های ایرانی 15 دقیقه در روز می باشد!
- مطالب مرتبط: دخترم اعتیاد به موبایل داره، چی کار کنم؟
چرا مدام گوشی همراه خود را چک می‌کنیم؟
در روانشناسی رفتاری، چک کردن مداوم گوشی به‌عنوان یک رفتار شرطی‌شده شناخته می‌شود. اعلان‌ها و پیام‌ها نقش محرک‌های تقویت‌کننده متناوب (intermittent reinforcement) را ایفا می‌کنند؛ یعنی فرد نمی‌داند چه زمانی پیام خوشایند یا خبر مهمی دریافت خواهد کرد، و همین پیش‌بینی‌ناپذیری باعث می‌شود انگیزه برای تکرار رفتار بیشتر شود. این فرایند مشابه سازوکار قمار عمل می‌کند که در آن انتظار بردن، حتی بیشتر از خودِ بردن، سیستم پاداش مغز (دوپامین) را فعال می‌کند. علاوه بر این، پدیده‌ای به نام ترس از دست دادن یا FOMO موجب می‌شود افراد نگران از دست دادن ارتباطات اجتماعی یا اطلاعات باشند، و همین امر چرخه‌ی چک کردن بی‌وقفه را تقویت می‌کند. در نتیجه، یک رفتار ساده به یک عادت ناخودآگاه و نیمه‌اجباری تبدیل می‌شود.
چرا چک کردن گوشی استرس‌زا است؟ (نوموفوبیا)
- بحث‌های سیاسی و فرهنگی: ۴۲٪ از افرادِ همیشه-آنلاین گفته‌اند این مباحث در شبکه‌های اجتماعی برایشان استرس‌زا است (در برابر ۳۳٪ از دیگران).
- آشفتگی سیاسی: روانشناسی اعتیاد به موبایل نشان می‌دهد که کشمکش‌های سیاسی منجر به افزایش استرس، بی‌خوابی، افکار خودکشی و استفاده کنترل‌نشده از شبکه‌های اجتماعی می‌شود.
- تأثیر بر سلامت: استرس مدیریت‌نشده به مشکلات جسمی و روانی گوناگونی مرتبط است. ۴۲٪ از چک‌کنندگان دائم نگران اثرات منفی شبکه‌های اجتماعی بر سلامت خود هستند (در برابر ۲۷٪ از سایر افراد).
- احساس گسستگی: تناقض جالب اینکه کسانی که بیشتر از همه آنلاین‌اند، بیشتر هم احساس تنهایی و گسست از دوستان و خانواده دارند حتی وقتی کنارشان هستند.
- وابستگی و اضطراب: یک‌سوم آمریکایی‌ها روزانه بیش از ۴ ساعت در شبکه‌های اجتماعی‌اند و ۶۴٪ وقتی به گوشی دسترسی ندارند دچار اضطراب می‌شوند.
قطع ارتباط دیجیتال: بله یا خیر؟
۶۵٪ مردم معتقدند گاهی لازم است از فضای دیجیتال فاصله بگیریم، اما تنها ۲۸٪ واقعاً این کار را می‌کنند. بخشی از این موضوع به عادت برمی‌گردد و بخشی هم به مزایای واقعی شبکه‌های اجتماعی.
برخی خانواده‌ها سعی کرده‌اند محدودیت‌هایی بگذارند:
- ممنوعیت استفاده از گوشی هنگام شام (۲۸٪)
- خاموش کردن اعلان‌های شبکه‌های اجتماعی (۱۹٪)
چطور جلوی چک کردن مداوم گوشی را بگیریم؟
- خاموش کردن اعلان‌ها برای رهایی از یادآوری‌های بی‌پایان.
- تعیین زمان‌های آفلاین (مثلاً هنگام شام یا آخر شب).
- استفاده از حالت Sleep Mode برای کنترل اعلان‌ها.
- قرار گذاشتن با دوستان یا خانواده برای کنار گذاشتن گوشی در جمع.
- حذف اپلیکیشن‌های شبکه اجتماعی از گوشی تا فقط روی رایانه استفاده شوند.
- محدود کردن زمان صفحه (Screen Time Limits).
- مدیتیشن و تمرکز بر لحظه حال برای آگاهی بیشتر از زمان حال و کاهش عادت‌های ناخودآگاه.
مخلص کلام
چک کردن مداوم گوشی می‌تواند به منبع بزرگی از استرس تبدیل شود. به توصیه روانشناسی اعتیاد به موبایل، می‌توان با راهکارهایی مانند استفاده آگاهانه، محدود کردن زمان و مکان استفاده، مدیتیشن و کمک گرفتن از دوستان، سلامت روانی و کیفیت روابط واقعی خود را حفظ کنیم.
